هیدرونفروز و ورم کلیه جنین (اتساع لگنچه): علل، علائم و درمان
هیدرونفروز یا ورم کلیه عارضه‌ای است که در رحم مادر رخ می‌دهد و کلیه‌های جنین پر از ادرار و بزرگتر از حد طبیعی می‌شود. ورم کلیه علل متعددی دارد. البته هیدرونفروز در بزرگسالان نیز مشاهده می‌شود، اما دلایل متورم شدن کلیه بزرگسالان کاملاً با علل بزرگ شدن کلیه نوزادان تفاوت دارد و روش‌های درمان هیدرونفروز این دو گروه سنی نیز یکسان نیست. از هر سیصد نفر یک تن با مشکل ورم یک کلیه مواجه می‌شود و از هر ۶۰۰ نفر یک تن با مشکل ورم هر دو کلیه روبرو می‌شود.
منظور از هیدرونفروز بزرگ شدن بیش از حد کلیه‌ها یا سرریز شدن ادرار است. ورم کلیه علل متفاوتی دارد که بسیاری از آنها هیچ آسیبی به کلیه‌ها نمی‌زند، هرچند بعضی موارد هیدرونفروز همراه با نقص عملکرد کلیه است. ورم کلیه ممکن است یک کلیه (یک طرفه) یا هر دو کلیه (دوطرفه) را درگیر کند. نیمی از موارد هیدرونفروز به خودی خود برطرف می‌شود.
علل
هیدرونفروز پی‌آمد انسداد بخشی از مجرای ادرار یا برگشت (رفلاکس) ادرار یعنی جریان رو به بالای ادرار از مثانه به سمت کلیه‌ها است. بعضی موارد ورم کلیه از رشد غیرطبیعی یا شکل‌گیری نابه‌هنجار کلیه‌ها نشأت می‌گیرد و ارتباطی به برگشت ادراری یا انسداد ندارد. چند علت ژنتیکی یا ارثی نیز برای بزرگ شدن کلیه وجود دارد و گاهی همراه با عارضه‌های دیگر در نوزاد مشاهده می‌شود.
انواع هیدرونفروز
هیدرونفروز به سه نوع اصلی تقسیم بندی می‌شود:
برگشت وزیکورترال: به جای آن که ادرار به روانی از کلیه‌ها به سمت مثانه حرکت کند، به سمت بالا و به طرف حالب یعنی لوله متصل کننده کلیه‌ها به مثانه برمی‌گردد.
انسداد یا گرفتگی: انسداد در چهار نقطه زیر رخ می‌دهد:
در محل رسیدن کلیه به حالب (تنگی محل اتصال حالب به لگنچه کلیوی یا UPJ )
محل اتصال حالب به مثانه (UVJ)
داخل میزراه یا لوله‌ای که ادرار را از مثانه می‌گیرد و به بیرون بدن هدایت می‌کند. این نوع انسداد موسوم به گرفتگی دریچه میزراه خلفی یا PUV فقط در آقایان بروز می‌یابد.
اتصال نامناسب حالب به مثانه (حالب نابه‌جا یا یورتروسل)
هیدرونفروز بدون دلیل مشخص (ایدیوپاتیک): هیچ علت مشخصی برای هیدرونفروز وجود ندارد و عارضه معمولاً خود به خود قبل یا بعد از تولد برطرف می‌شود.
تشخیص
بزرگ شدن کلیه جنین حین سونوگرافی بارداری مشخص می‌شود و معمولاً حدود چهار ماهگی تشخیص داده می‌شود. پزشک شکل کلیه‌های نوزاد را هنگام سونوگرافی بررسی می‌کند، مقدار مایع آمنیوتیک در رحم مادر را می‌سنجد و عامل انسداد مجرای ادرار را مشاهده می‌کند.
درجه‌بندی هیدرونفروز و اهمیت آن
ورم کلیه از صفر تا چهار درجه‌بندی می‌شود، درجه صفر یعنی عدم وجود مشکل ورم کلیه و چهار یعنی ورم شدید کلیه. درجه‌بندی هیدرونفروز به پزشک کمک می‌کند تا درمان مناسب را با توجه به علت اصلی بزرگ شدن کلیه انتخاب کند و پیش‌آگهی بیماری را تعیین کند. درجات شدیدتر هیدرونفروز نیاز به نظارت دقیق‌تر و مستمر متخصص اورولوژی کودکان دارد. برای مثال هیدرونفروز درجه سه و چهار، بدون وجود مشکل برگشت وزیکورترال، معمولاً به اسکن کلیه نیاز دارد.
مدیریت در دوران بارداری
سونوگرافی در تقریباً تمام موارد هیدرونفروز قبل از تولد تنها درمان خاصی است که انجام آن در دوران بارداری ضرورت دارد. انسداد شدید هر دو کلیه جنین و حجم بسیار کم مایع آمنیوتیک به ندرت دیده می‌شود. مداخله و درمان زودهنگام گاهی برای این گروه از کودکان توصیه می‌شود. اکثر موارد ورم کلیه جنین تاثیری بر بارداری ندارد و زایمان بدون مشکل انجام می‌شود.
کنترل هیدرونفروز
وضعیت جنین باید در دوران بارداری به طور منظم بررسی شود تا پزشک متوجه تشدید شدن احتمالی عارضه بشود و مقدار مایع آمنیوتیک را برآورد کند. متخصص اورلوژی اطفال نیز در جلسات معاینه بارداری حاضر می‌شود و نتیجه سونوگرافی جنین را بررسی می‌کند. متخصص اورولوژی روش‌های ارزیابی و درمان پس از تولد نوزاد را به والدین توضیح می‌دهد. زایمان زودهنگام معمولاً ضرورتی ندارد و نوزاد در زمان مقرر و پس از طی شدن کامل دوران بارداری متولد می‌شود. ورم کلیه سزارین را ضروری نمی‌کند.
در موارد نادر در صورت بسیار کم بودن مایع آمنیوتیک در رحم مداخله در دوران بارداری ضرورت می‌یابد. اگر جان نوزاد در خطر باشد، پزشک شانت یا لوله را در سوزن بزرگی قرار می‌دهد، سپس آن را وارد شکم می‌کند و آن را مستقیماً وارد مثانه بزرگ شده نوزاد می‌کند. هدف پزشک از شانت‌گذاری این است که ادرار جمع شده و گیر افتاده در مثانه تخلیه و وارد کیسه آمنیوتیک شود. عمل‌های جراحی بیشتری پس از تولد نوزاد به منظور محافظت از کلیه‌ها و کمک به تخلیه مثانه انجام می‌شود. آزمایش‌های متعددی به منظور تعیین علت هیدرونفروز انجام می‌شود. بعضی آزمایش‌ها بر روی نمونه خون گرفته شده از نوزاد انجام می‌شود و بعضی عکس‌های رادیولوژی خاصی است. غالباً سونوگرافی نوزاد، تقریباً شبیه سونوگرافی دوران بارداری، به منظور بررسی اندازه، شکل و محل کلیه‌ها انجام می‌شود. سیستویورتروگرافی تخلیه‌ای آزمایش دیگری است که از طریق قرار دادن سوندی کوچک در مثانه انجام می‌شود. محلول خاصی قطره قطره از راه سوند وارد بدن می‌شود که در رادیولوژی مشخص می‌شود و با توجه به آن می‌توان برگشت ادرار به کلیه‌ها و شدت مشکل را تشخیص داد.
برگشت ادرار به کلیه‌ها رفلاکس وزیکویورترال یا به اختصار VUR نامیده می‌شود که ممکن است خفیف، متوسط یا شدید باشد. برگشت ادراری و هیدرونفروز گاهی از درجات متفاوتی از کارافتادگی کلیه‌ها نشأت می‌گیرد. اگر بررسی عملکرد کلیه‌ها لازم باشد، آزمایش خاصی به نام اسکن کلیه انجام می‌شود. در اسکن کلیه مشخص می‌شود که کلیه‌ها چطور عمل تصفیه را انجام می‌دهند و مواد زائد را از بدن دفع می‌کنند. هیدرونفروز با توجه به وضعیت خاص هر نوزاد درمان می‌شود. متخصص نوزادان، متخصص اورولوژی و متخصص نفرولوژی طرح درمانی مناسب را با همکاری یکدیگر تهیه می‌کنند. اکثر نوزدان دچار مشکل ورم کلیه برای پیشگیری از عفونت یا درمان آن آنتی‌بیوتیک دریافت می‌کنند، البته در این بین عده‌ای نیاز به درمان‌های دیگری مانند جراحی دارند. علاوه بر درمان باید به تغذیه نوزاد نیز توجه شود، گاهی اوقات رژیم غذایی خاصی با هدف بهبود رشد نوزاد تجویز می‌شود.
تاثیر ورم کلیه بر سلامت نوزاد در دوران بارداری و پس از تولد
اگر نوزاد به جراحی نیاز داشته باشد، عمل بلافاصله پس از تولد یا مدتی پس از مرخص شدن اولیه از بیمارستان انجام می‌شود. متخصص اورولوژی کودکان پیش‌آگهی و اهمیت درمان نوزاد را به والدین اطلاع می‌دهد و بهترین طرح درمانی مناسب را تهیه می‌کند.